O nome de Bolonia, a universidade máis antiga de Europa, estase a utilizar en van. Vale para todo. Máis alá dos lóxicos desacordos ou matices de calquera iniciativa de alcance, estase a ver como unha combinación de explicacións insuficientes está a levar de boca en boca o nome de Bolonia ata convertelo nun termo controvertido, sagrado para uns e maldito para outros. A realidade é moi sinxela: a Declaración de Bolonia, asinada en 1999 por 29 países, pretende crear, nada máis e nada menos, unha especie de Unión Europa Universitaria ampliada. Pero o seu contido resúmese en só tres puntos: mobilidade estudantil en Europa, estruturación dos estudos en tres niveis (grao, máster e doutorado), e articulación dos programas en créditos europeos (ECTS), que, ademais das horas de clase, inclúen o traballo persoal dos estudantes. Por dicilo en termos rotundos, todo o demais non é Bolonia.

En realidade, algunhas das queixas teñen que ver de refilón co proxecto de cambio, pero non co de Bolonia, senón co do Goberno español. Este decidiu aproveitar a converxencia europea para actualizar os títulos, algo que algúns vían imprescindible e outros necesario só nalgúns aspectos. Fíxose primeiro un catálogo de títulos -con María Jesús San Segundo como ministra de Educación, entre 2004 e 2006-, o que desatou unha primeira contenda. Abondou cunha primeira proposta na que, por exemplo, se propoñía integrar a carreira de Historia da Arte na de Historia ou as filologías, para que empezasen as protestas. As facultades de Historia da Arte tardaron poucos días en saír á rúa contra a eliminación das súas carreiras. Armouse tal follón que o ministerio non foi capaz de reaccionar a tempo. O propio Zapatero tivo que desmentir persoalmente que non ía ser así. Aquel proxecto está máis que enterrado e agora non hai catálogo ningún, as universidades poden propoñer os títulos que queiran con total liberdade, aínda que pasan por avaliacións, que son tamén parte do problema actual.

A día de hoxe, a implantación desta reforma en España está na media dos países da UE, á metade máis ou menos. Nas 76 universidades españolas (50 públicas) as desigualdades son notables. Acusadas ademais pola súa gran variedade. As máis novas, como a Carlos III de Madrid, apresuráronse: este ano imparte todas as súas titulacións de Grao (30) -que equivalen ás antigas licenciaturas e diplomaturas- xa homologadas coa UE. Pero tamén é verdade que o tiñan máis doado que os grandes centros, como a Complutense -que ten agora 65 carreiras, entre licenciaturas, diplomaturas e enxeñarías-. Este centro prevé ter unha trintena presentadas ao Consello de Universidades antes de fin de ano para a súa homologación.

O proceso establecido de aprobación de novos títulos en España é parte do problema. As universidades deben presentar os seus títulos ao Consello de Universidades para a súa homologación. Este organismo manda á súa vez cada proposta á axencia nacional de avaliación (Aneca) e debe darlle o visto bo para que o Consello universitario o aprobe posteriormente. Logo faino oficial o Consello de Ministros. O curso pasado (2008-2009), a Aneca rexeitou 60 títulos dos 200 que lle presentaron, todos de Grao, pero tras as reclamacións aprobou outros 23. É dicir, o saldo foi de 163 aprobados e 37 rexeitados. No curso actual, as universidades presentaron outros 406 títulos de Grao e 48 másteres. Todos están pendentes de avaliación.

Meter man á universidade sempre foi arriscado. Precisamente, por temor ás protestas estudantís e docentes. A reforma (que debe estar lista en 2010) empezou a dar medo aos gobernos (do PP, primeiro; e do PSOE, no inicio da pasada lexislatura) e non se abordou de verdade ata que chegaron Mercedes Cabrea (a metade de 2006) ao Ministerio de Educación, do que paradoxalmente nesta lexislatura xa non dependen as universidades, son competencia do Ministerio de Ciencia e Innovación. Isto, unido ás presións gremiais de diversos colectivos universitarios por non perder poder académico (isto é, número de cátedras, de docentes, de departamentos... e, por suposto, de alumnos aos que vai en parte vinculado o financiamento), fixo que a bóla contra Bolonia fora engordando mes a mes.

Agora hai decenas de concentracións, encerros en facultades, acampadas nas portas dos centros superiores... O movemento estudantil contra Bolonia é asambleario, pero nos dous últimos anos intensificouse. Empezan a organizarse e comezan a preocupar aos responsables das universidades. Que piden? En resumo, que se pare o proceso de Bolonia.

Europa vende en España, sempre vendeu. No nome de Europa xustificáronse iniciativas, mellores ou peores, económicas, sociais e políticas. No caso de Bolonia usouse o nome case como reclamo. A Universidade de Bolonia fundouse en 1088 e creouse ademais a partir das escolas municipais, o que a diferenza das outras grandes universidades europeas, con orixe episcopal (Oxford, París,...).

En España, o movemento estudantil antibolonia é asambleario e non é antieuropeísta, como explica unha dos seus voceiros, Olga Arnaiz. Ten 24 anos e é estudante de doutorado de EstudiosIngleses na Facultade de Filoloxía da Universidade Complutense de Madrid. Respecto á privatización que, segundo estes alumnos, hai detrás desta reforma, Arnaiz explica: "Non estamos en contra de que a universidade se renove nin de que responda ás necesidades da sociedade, pero si o estamos de que se axuste ás necesidades das empresas. A universidade non está para formar man de obra con coñecementos específicos. E estanse a crear cátedras co nome de empresas, como a da farmacéutica Pfizer. Á parte da publicidade que supón, prefeririamos que se fixese con diñeiro público. Pedimos que o Estado dedique maior presuposto á universidade", engade a voceiro estudantil. Este movemento asambleario naceu o ano pasado en Madrid, nas facultades de Filosofía e Filoloxía, explica Arnaiz. Aínda que xa houbo brotes durante os dous anos anteriores nalgunhas universidades, especialmente en Cataluña e na Comunidade Valenciana. O pasado día 14 saíron miles de alumnos á rúa en Madrid e centos noutras cidades.

"É verdade que Bolonia non ten a culpa, é a escusa que usou o Goberno para unha reforma das carreiras que en moitos casos, como en Filoloxía, leva a perder moitas materias", afirma Arnaiz. Que queren os estudantes? "Que se pare a aplicación dos novos Graos; que se abra un debate con toda a comunidade académica para que entre todos se constrúa unha nova alternativa; que as taxas das matrículas non suban nos próximos anos por esta reforma; que os másteres teñan prezos públicos, que sexan alcanzables, e que se multiplique o número de bolsas para todas as titulacións de Grao e Máster". Tamén queren que as prácticas do último ano do Grao (o cuarto) sexan gratuítas. Os alumnos teñen que pagar a matrícula das materias que se conteñen prácticas en empresas.

"O cambio de magnitude real que experimentou a sociedade nos últimos 20 anos escapa aos que protestan, agora a universidade ten que dar formación ao 50% dos mozos desa idade", sinala o vicepresidente da Fundación Coñecemento e Desenvolvemento, Francesc Solé Parellada. "Un de cada 500 españois é profesor ou ten algún contrato coa universidade. Aparte dos alumnos, está vinculado con ela todo o seu persoal e tamén a sociedade no seu conxunto. Todos eles son clientes da universidade. A maioría dos alumnos si se queren profesionalizar, que lles ensinen o coñecemento dunha profesión. E unha sociedade non pode permitirse pagar a educación do 50% da poboación desa idade sen que realmente se lles profesionalizar. Tamén son importantes na universidade a aprendizaxe de valores, aprender a aprender e a actualización de contidos. A cuestión é buscar o equilibrio entre todo isto, e iso é o que pretende Bolonia, o que é moi positivo,", conclúe Solé Parellada.

Outra das cuestións que foi clave para agudizar o conflito foi a desvinculación das universidades do Ministerio de Educación. Nesta lexislatura pasaron a depender do novo Ministerio de Ciencia e Innovación. O feito de que a ministra Cristina Garmendia, unha profesional procedente do mundo da empresa, estea á fronte das universidades e o discurso que defende dende el de dar prioridade ao obxectivo de transformar o coñecemento en innovación non axudou moito. Ou non foi explicado con acerto. Así o entenderon os colectivos de profesores e os alumnos antibolonia.

O certo é que o ministerio de Ciencia e Innovación falou pouco do tema ata agora. Tamén o ven así os reitores máis afectados. Os que teñen concentracións de alumnos queixándose por Bolonia nas portas das súas facultades, como os das universidades de Barcelona, Complutense, de Sevilla ou de Valencia.

O secretario de Estado de Universidades, Màrius Rubiralta, ocupou, antes deste posto, o de reitor da Universidade de Barcelona, e viviu nas súas propias carnes as queixas dos estudantes. Rubiralta deféndese.

Está de acordo en que se está a mesturar todo: "Hai que separar Bolonia dos problemas das universidades, que estamos intentado abordar na Estratexia 2015, como o financiamento ou a relación entre o sistema público e privado. Pero isto estase a falar agora e non ten nada que ver co espazo europeo de educación superior. Ir contra iso sería ir contra Europa". "As asembleas que se están a organizar non serven para poñer nada en claro, poñen os reitores na picota, quítanlles autoridade", engade. "O Goberno está a defender a universidade pública, non é verdade que se faga o contrario e cada vez hai máis axudas. Por exemplo, as condicións dos empréstitos-renda rebaixáronse aínda máis, non é verdade que se hipoteque con iso o estudante, como se está a dicir," sostén o secretario de Estado. Rubiralta opina que hai que abrir un debate cos representantes dos alumnos nos órganos de goberno das universidades para intentar aclarar este conflito.

"O problema é que tampouco isto é converxer coa UE", di o reitor da Universidade Complutense de Madrid, Carlos Berzosa, un dos que menos inconveniente ten en falar claro. "O proceso levou mal dende o principio e metéronse moitas cousas xuntas, iso é o que complicou todo. E agora todas as mensaxes de Bolonia que chegan á sociedade son negativos. Mesmo xente con certo predicamento intelectual está a dicir que isto é o afundimento da universidade, e iso é unha barbaridade. Bolonia é algo positivo e necesario, é unha oportunidade para que os estudantes se poidan mover máis polo mundo, e o ministerio non saíu o suficiente a defendelo. Outra cousa son os problemas de financiamento ou os cambios derivados de poñer os títulos de Grao a catro anos, cando na maior parte dos países se optou por un Grao de tres anos e un Máster de dous. Iso creou moitos inconvenientes".

En todo o proceso estivo presente a presión de diversos colectivos académicos e profesionais que non querían que os seus títulos fosen reducidos en anos, podendo perder con iso profesores e financiamento. Esta, a de cada universidade, decídena as comunidades autónomas, pero está vinculada ao número de alumnos. Neste punto está o medo dalgúns colectivos e é en boa parte o que alimentou o conflito. Que algúns cambios fagan máis atractivos outros títulos que o seu e perder alumnado.

Achega unha visión complementaria o reitor da Universidade Antonio de Nebrija, Fernando Fernández. "Converteuse na reforma pendente da universidade española e isto foi un erro. Na trasposición desta reforma nunha lexislación que obriga a que as carreiras teñan un número concreto de créditos e a que pasen a avaliación da Aneca perdeuse a grande oportunidade. Se cercenó a autonomía da universidade facendo pasar cada título por esa axencia, o que aumenta a burocracia, e debería reformularse". Non é o único nin moito menos que opina así. A burocratización é unha queixa de non poucos profesores e reitores, os que aseguran que contribuíu a atrasar a posta en marcha dos novos títulos.

As claves da declaración europea

O que SI é Bolonia.

As ensinanzas deben estruturarse en Grao, Máster e Doutorado en toda a UE. Asinaron esta declaración 29 países.

O obxectivo é a homologación das titulacións en toda

a UE de cara a facilitar a mobilidade de estudantes e profesores.

Outro dos fins é clarificar a formación recibida polos alumnos de toda Europa á hora de buscar un traballo nos países membros da Unión

Os títulos deben incluír un, suplemento ao diploma�; no que se especifique con detalle o cursado polo alumno.

As ensinanzas estrutúranse en créditos, chamados ECTS, que se obteñen non só por horas de clase, senón tamén polo traballo realizado polo alumno fóra da aula.

Establece principios xerais, básicos, non entra en detalles.

O que NON é Bolonia.

O cambio das titulacións para converter as diplomaturas, licenciaturas e enxeñarías (que eran de entre tres a cinco anos) en carreiras de catro anos se pasaban a ser Grao, e dun ou dous, no caso dos Máster. Esta é unha decisión de Goberno español. A maioría dos países estableceron o Grao en tres anos e o Máster en dous.

A Declaración de Bolonia non fala de privatización da universidade. Anima aos países a buscar os mecanismos para inverter máis nela, pero non detalla cáles.

O prezo das taxas das matrículas decídeos cada comunidade autónoma en función dunha galla que aproba cada ano a Conferencia Xeral de Política Universitaria, vinculada ao Ministerio de Ciencia e Innovación.

A aposta por un tipo de ensino público ou privado non ten que ver con Bolonia. En España, o financiamento depende das comunidades autónomas.